Insan

IKINCI NÜKTE: Fâtir-i Hakîm, insanin vücudunu mükemmel bir saray suretinde ve muntazam bir sehir misalinde yaratmis. Agizdaki kuvve-i zaikayi bir kapici, a'sab ve damarlari telefon ve telgraf telleri gibi (kuvve-i zaika ile, merkez-i vücuddaki mide ile bir medar-i muhabereleridir) ki; agiza gelen maddeyi o damarlarla haber verir. Bedene, mideye lüzumu yoksa "Yasaktir!" der, disari atar. Bazan da bedene menfaati olmamakla beraber zararli ve aci ise; hemen disari atar, yüzüne tükürür.
#140
Iste madem agizdaki kuvve-i zaika bir kapicidir; mide, cesedin idaresi noktasinda bir efendi ve bir hâkimdir. O saraya veyahut o sehre gelen ve sarayin hâkimine verilen hediyenin yüz derece kiymeti varsa, kapiciya bahsis nev'inden ancak bes derecesi muvafik olur, fazla olamaz. Tâ ki; kapici gururlanip, bastan çikip vazifeyi unutup, fazla bahsis veren ihtilâlcileri saray dâhiline sokmasin. Iste bu sirra binaen, simdi iki lokma farzediyoruz. Bir lokma, peynir ve yumurta gibi mugaddi maddeden kirk para; diger lokma, en a'lâ baklavadan on kurus olsa.. bu iki lokma, agiza girmeden, beden itibariyle farklari yoktur, müsavidirler; bogazdan geçtikten sonra, cesed beslemesinde yine müsavidirler belki bazan kirk paralik peynir daha iyi besler. Yalniz, agizdaki kuvve-i zaikayi oksamak noktasinda yarim dakika bir fark var. Yarim dakika hatiri için kirk paradan on kurusa çikmak, ne kadar manasiz ve zararli bir israf oldugu kiyas edilsin. Simdi, saray hâkimine gelen hediye kirk para olmakla beraber, kapiciya dokuz defa fazla bahsis vermek, kapiciyi bastan çikarir, "Hâkim benim" der. Kim fazla bahsis ve lezzet verse onu içeriye sokacak, ihtilâl verecek, yangin çikaracak, "Aman doktor gelsin, hararetimi teskin etsin, atesimi söndürsün." dedirmeye mecbur edecek. Iste iktisad ve kanaat, hikmet-i Ilahiyeye tevfik-i harekettir. Kuvve-i zaikayi kapici hükmünde tutup, ona göre bahsis verir. Israf ise; o hikmete zid hareket ettigi için çabuk tokat yer, mideyi karistirir, istiha-yi hakikîyi kaybeder. Tenevvü-ü et'imeden gelen sun'î bir istiha-yi kâzibe ile yedirir, hazimsizliga sebebiyet verir, hasta eder.